Met In de plaats van liefde brengt Etienne van Heerden opnieuw een veelzijdige roman, waarin hij verschillende verhaallijnen laat samenkomen in een motiefrijk geheel, dat de herinneringen van individuen verbindt aan de zo cruciale collectieve herinneringen van een land als Zuid-Afrika, maar ook een grote spanningskracht in zich heeft.

De impact van de herinnering

In elkaar afwisselende hoofdstukken, die naarmate het verhaal vordert steeds nadrukkelijker met elkaar verbonden worden, vertelt Van Heerden een beklijvend verhaal over de impact van de herinnering en de manier waarop mensen, in vaak ondankbare omstandigheden, er mee moeten leren mee omgaan. Alternerend heeft hier al onmiddellijk een meerduidige betekenis: aan de ene kant is er het verhaal van Christian en Christine Lemmer en hun rebelse zoon, anderzijds is er het verhaal van de mensen die om en rond het (bekende) Lord Milner-hotel in Matjiesfontein wonen. Maar er is meer: Christian, die als internetfanaat een kunsthandel runt die de strijd wil aangaan met de toenemende commercialisering van de Afrikaanse kunst, reist rusteloos heen en weer. De steden die hij daarbij ter prospectie of als deelnemer aan kunstconferenties aandoet (ik verwijs hier naar de oorspronkelijke titel van de roman, In stede van die liefde) ? zoals Berlijn, New York, Lahti, Harare en Antwerpen (met het relaas van een verblijf in het Elzenveld) ? zijn evenzoveel zoektochten naar de impact van de liefde in diverse vormen. Daar komt nog bij dat Christian heen en weer pendelt tussen Stellenbosch, waar hij zich met zijn gezin heeft teruggetrokken, en Johannesburg waar hij in het geniep een flat huurt om zich ongestoord over te geven aan zijn drugsverslaving.
Wat weegt op zijn relatie met Christine, wordt gaandeweg duidelijk: zij is op zoek naar haar verleden, meer precies naar haar moeder die haar ooit heeft afgestaan. Op dit punt leiden de wegen langzaam maar zeker naar Matjiesfontein. Daar leeft in de afgelegen boerderij Hochschule ene Miss Edelweiss, die in de verlaten Karoo met een metaaldetector sporen van het verleden gaat opzoeken. In het plaatselijke Lord Milner-hotel komen we de meest bizarre personen tegen die de toeristen moeten ontvangen en entertainen: Eaglejohn Fieldhouse, die zich de gedaante van Raspoetin en Rudyard Kipling aanmeet, en als hypnotiseur een belangrijke invloed uitoefent op alle medebewoners; Jeremy Sizwe, de enige Xhosa in de omgeving, die verminkt werd in de Angola-oorlog maar 'vergeten' werd door het nieuwe regime dat sommige zwarten aan de top heeft gebracht; of Saartjie Windvogel, die door haar belangstelling voor klassieke muziek en haar opleiding als violiste al snel 'Snaartjie' wordt genoemd. Met de ontvoering van Snaartjie gaat de roman trouwens de klassieke detectivetoer op met brigadier Jollies, een bruinmens, in de speurdersrol.
Voor een schrijver als Etienne van Heerden volstaat het niet zijn lezers zomaar een spannend verhaal aan te bieden. Gestructureerd werkt hij een aantal motieven uit die pas na een herhaalde lectuur in hun bredere betekenis gevat kunnen worden. In Matjiesfontein bv. leeft de hele gemeenschap in de ban van de jaarlijkse grote wedstrijd die er wordt gehouden voor duiven. "De duif als drager van onze herinnering", die meteen verbonden wordt met het verleden van Miss Edelweiss, wiens vader in dienst van Himmler spionageduiven fokte. Of de duif als smokkelduif voor diamanten, die in het huidige Zuid-Afrika als drugskoerier wordt ingezet. Meteen stoot je op de (talrijke) verwijzingen naar de politieke, economische en sociale toestand van het huidige Zuid-Afrika: het land dat "één grote verontschuldiging is aan de geschiedenis" (het collectieve herinneren geplaatst tegenover de individuele herinnering; alweer zo'n belangrijk motief in de roman), het land waarin "te veel bezig is naar de verdommenis te gaan. De virussen van geweld en criminaliteit, van verwaarlozing en corruptie. Het land is enorm en het stinkt, het is even genadeloos als inspannend." En even indringend zijn de bedenkingen die Van Heerden formuleert over de generatie van Christian en zijn zoon Siebert: hoe zij op totaal verschillende wijze de realiteit van hun land beleven en ervaren. Er is verder het motief van het vertellen van verhalen; "verhalen die in de Karoo mondjes krijgen", of de manier waarop brigadier Jollies zijn onderzoek tot een verhaal gaat ombuigen, en meteen het schrijven zelf typeert: "In dit werk moet je waardering hebben voor menselijk drama, [...] een bereidwilligheid kunnen tonen om de intriges om je heen spontaan tot ontknoping te brengen, maar nooit zonder dat je de subtiele tucht van de rede laat varen. Want al te snel gaan personages in je verhaal met je op de loop."
Boven dit alles uit ermee verstrengeld in een magistraal geheel, torent het motief van de 'Liefde' en de manier waarop individuele mensen ermee omgaan in hun betrachting zichzelf te zijn en te blijven.
In plaats van de liefde laat een indringende kijk zien op Van Heerdens thematiek, met zijn aandacht voor de actuele problematiek van zijn land die gekoppeld wordt aan een vorm van eerbied en schroom waarmee de Afrikaanse ziel wordt benaderd, maar ook, mede door het rusteloze reizen vande hoofdfiguur, van een universele dimensie wordt voorzien. De roman is ook een synthese van zijn schrijverschap. Met directe (o.m. naar Casspirs en Campari's, en indirecte (o.m. naar de sfeer van zijn magisch-realistische roman De toverberg, of ? met het motief van de steen in de hand ? Het zwijgen van Mario Salviati) verwijzingen maakt hij de cirkel van zijn schrijverschap rond. Een oeuvre waarin ideeën over de werkelijkheid samengaan met een spannende plot en beschouwingen over het kunstenaarschap. [Jooris Van Hulle] Hide text

Etienne van Heerden (1954) is een van de belangrijkste Zuid-Afrikaanse romanschrijvers. In dit ruim 500 pagina's tellende nieuwe boek geeft Van Heerden zijn vaste thema's weer een nieuwe vorm: hij is een oeuvrebouwer, zoals Mulisch, een man met zijn eigen universum. In een spannend verhaal dat zich laat lezen als een psychologische thriller, ontvouwt zich "een dierentuin van het onbewuste". Van Heerden toont zijn personages als verscheurde mensen op zoek naar hun identiteit in een verscheurde wereld vol geweld waar heden en verleden onscheidbaar en traumatisch zijn. Hij ontvouwt de drijfveren van mensen die nooit zijn wie ze zijn, zichzelf en elkaar niet kennen. Zuid-Afrika was altijd al een van zijn belangrijkste onderwerpen, nu plaatst Van Heerden zijn Afrikaanse personages ook in de globaliserende multimediacultuur van de 21ste-eeuw. Geen gemakkelijk boek, wel spannend en fascinerend en hoogst actueel. Stof voor literatuurwetenschappers ook, met zijn rijkdom aan thema's en motieven, spiegelingen, symboliek en structurele gelaagdheid. Een ouderwets goed en belangrijk boek. Vrij kleine druk. Hide text